& o vso de diuersas partes do Brasil sera o milhor mestre: the concept of usage in Anchieta's linguistic thought

Leonardo Ferreira Kaltner,
Melyssa Cardozo Silva dos Santos

Abstract

Studying indigenous languages is, in a way, supporting the current social and political causes of native peoples. The article aims to discuss the concept of usage according to the linguistic thought of José de Anchieta (1534-1597), based on the text Arte de gramática da língua mais usado na costa do Brasil (Anchieta, 1990 [1595]). The term usage (uso) is documented at various points in his grammar, which describes the Tupinambá language used in the intercultural catechesis activities of the 16th-century Portuguese America. The theoretical and methodological foundation employed in the research is Historiography of Linguistics, following the model of Konrad Koerner (2014) and Pierre Swiggers (2019; Batista, 2019), aiming to investigate Anchieta's linguistic thought. The investigation's outcome reveals the relationship between the missionary's use of the term usage and theological-philosophical and grammatical conceptions that influenced his thinking. This demonstrates the prevalent linguistic thought in the missionary policy of 16th-century Portuguese America, within which his grammatical work is situated.

References

ANCHIETA, José de. Arte de gramática da língua mais usada na costa do Brasil. Coim-bra: António de Mariz, 1595.

ANCHIETA, José de. Artes de gramática da língua mais usada na costa do Brasil. Edição crítica e comentada por Armando Cardoso. São Paulo: Loyola, 1990 [1595].

AUROUX, Sylvain. A revolução tecnológica da gramatização. Tradução: Eni Puccinelli. Campinhas: Orlandi. -- Campinas, SP: Editora da Unicamp. 1992.

BATISTA, Ronaldo (org.). Historiografia da Linguística. São Paulo: Contexto, 2019.

CAVALIERE, Ricardo. História da gramática no Brasil – séculos XVI ao XIX. Petrópolis: Vozes, 2022.

COUTO, Hildo Honório. Ecolingüística. Estudo das relações entre língua e meio ambiente. Brasília: Thesaurus Editora, 2007.

FIORIN, José Luiz (org.). Introdução à linguistica. São Paulo: Contexto, 2012.

GERARDI, Fabrício. A role and reference grammar description of Tupinambá. Tübingen: Tübingen Library Publishing, 2023.

KALTNER, Leonardo Ferreira. Regna Brasillica: contextualização da Arte de gramática da língua mais usada na costa do Brasil (1595). Revista da ABRALIN, [S. l.], v. 19, n. 1, p. 1–25, 2020. DOI: 10.25189/rabralin.v19i1.1379. Disponível em: https://revista.abralin.org/index.php/abralin/article/view/1379. Acesso em: 15 jan. 2024.

KOERNER, Konrad E. F. Quatro décadas de historiografia linguística: estudos seleciona-dos. Trad. Cristina Altman et al. Braga: Estúdio de Artes Gráficas, Braga, 2014.

LEMOS BARBOSA, A. Curso de tupi antigo: gramática, exercícios, textos. Rio de Janeiro: Livraria São José, 1956.

MANUTIUS, Paulus. Adagia quaecumque ad hanc diem exierunt [...]. Venetiis: Apud Hie-ronymum Polum, 1578.

NAVARRO, Eduardo de Almeida. Dicionário de Tupi Antigo. São Paulo: Global, 2013.

Mariangela Regoliosi (org.). Lorenzo Valla: La riforma della lingua e della logica. Florence: Polistampa, 2010.

PLATZMANN, Julius. Grammatik der Brasilianischen Sprache mit zugrundelung des Anchieta. Leipzig: Teubner, 1874.

RODRIGUES, Aryon Dall’Igna. Phonologie der Tupinambá-Sprache. 1958. Tese (Douto-rado em Linguística) – Faculdade de Filosofia, Universidade de Hamburgo, 1958.

SWIGGERS, Pierre. “Historiografia da Linguística: princípios, perspectivas e problemas”. In: BATISTA, Ronaldo et al. Historiografia da Linguística. São Paulo: Contexto, 2019, p. 45-80.

ZWARTJES, Otto. Portuguese Missionary Grammars in Asia, Africa and Brazil, 1550–1800. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 2011.